Το σινεμά είναι συλλογική δουλειά αλλά κάποιος ξεκινά να το τρέχει. Την εκάστοτε ταινία εννοώ.
Και ξεκινάμε από το ΣΕΝΑΡΙΟ που το έγραψε η ΜΙΜΗ ΝΤΕΝΙΣΗ με συνεργάτη τον ΜΑΡΤΙΝ ΣΕΡΜΑΝ, τον διάσημο Βρετανό θεατρικό συγγραφέα (δικό του είναι το «Μπεντ» και πολλά ακόμα), βασισμένο στο θεατρικό έργο της πρώτης ,με τον ίδιο τίτλο, που αποτέλεσε τεράστια θεατρική επιτυχία.
Όταν το είχα δει στο θέατρο είχα ενθουσιαστεί με τον τρόπο, με την τοποθέτηση, με το γράψιμο. Ηταν ένα έργο ΜΝΗΜΗΣ στο οποίο η αφήγηση , από την ίδια την κεντρική ηρωίδα ,καθόριζε τις εξελίξεις, μας ξεναγούσε σε σύντομες και περιεκτικές σκηνές, σαν να ήταν κινηματογραφικό σενάριο κι όχι θεατρικός στατικός λόγος, μας οδηγούσε στην κλιμάκωση και κατέληγε στην δραματική ανύψωση. Όλα αυτά, με την βοήθεια της αφήγησης στη σύνθεση ενός παζλ νοσταλγίας και μνήμης αλλά όχι κι ωραιοποίησης χωρίς όμως να του λείπει η καθαυτή ομορφιά.
Αυτό ήταν ένα στοιχείο που η Μιμή Ντενίση αντιλαμβανόταν ότι έπρεπε να κρατηθεί και στο σινεμά, όταν πάρθηκε η απόφαση να γίνει το θεατρικό έργο , ταινία . Δεν ξέρω πόσο τη βοήθησε σε αυτό ο Μάρτιν Σέρμαν αλλά ως ΕΡΓOΚΕΝΤΡΙΚΟ δεν με ενδιαφέρει. Αυτό που με ενδιαφέρει και που μου άρεσε εξαιρετικά, είναι η ΛΥΣΗ που είδα: Ότι κρατήθηκε η αφήγηση αλλά με κινηματογραφική προσαρμοστικότητα, με πολύ μέτρο και σωστή δοσολογία, διότι το στοιχείο της μνήμης είναι καθοριστικό για αυτό το έργο αφού, με τον τρόπο του, αυτό που επιδιώκει και πετυχαίνει , είναι να κρατά ζωντανές τις μνήμες. Κι επειδή οι άνθρωποι που τα έζησαν έχουν φύγει, η μνήμη, και δη η ιστορική είναι κληρονομιά και σε ένα έργο τέτοιο, το στοιχείο αυτό πρέπει να έχει δουλευτεί πολύ ευρηματικά. Θεωρώ πως ήταν το μεγάλου ατού της συγγραφικές επιτυχίας της Μιμής Ντενίση κι έγινε ό,τι έγινε στο θέατρο επί τρία χρόνια. Θεωρώ ευφυές ότι κρατήθηκε και στο σινεμά, με μια επικαιρική προσαρμοστικότητα περί Σύρων μεταναστών και Λέσβου, όπου δεν στέκομαι σε αυτό, διότι ο Πειραιάς στο θέατρο δεν έπεφτεκαι λίγος για να τονώσει το συναίσθημα, αλλά περισσότερο στέκομαι στο γεγονός της αφορμής στο σενάριο, πως τα διαβάζει μια τρίτη γενιά, σαν κάτι από το σενάριο του Τζιμ Αλεν στο «Γη κι ελευθερία» του Κεν Λόουτς κι απο εκεί μαθαίνεται η ιστορία.
Και μας μεταφέρει στη Σμύρνη, των τελευταίων ημερών της ελληνικής ακμής της, των γεγονότων που ακολούθησαν, τα πολιτικά, τον Εθνικό Διχασμό, τις επιπτώσεις, τα παιχνίδια των συμμάχων την ανικανότητα των Ελλήνων πολιτικών κι όλα αυτά μέσα από την Οικογένεια Μπαλτατζή, μια αστική οικογένεια, με φράγκα και δικό της ελαιοτριβείο, και μέσα από αυτούς βλέπουμε τη ζωή πως ήταν, τις σχέσεις των ανθρώπων, τις ταξικές συμπεριφορές, τις εθνικές συμπεριφορές αλλά και τις εθνικιστικές επίσης, τη συνύπαρξη με τον Τούρκο αλλά και το υφέρπον μίσος, μια σειρά στοιχείων που φτιάχνουν τοιχογραφία κι ηθογραφία με άφθονες συγκρούσεις και μπόλικη συγκίνηση. ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΠΑΡΑΜΙΚΡΗ ΚΟΡΩΝΑ. Με δραματική , όμως, κλιμάκωση. Με απίστευτο αυτοέλεγχο αλλά χωρίς αυτολογοκρισία.
Αυτό το έργο, φυσικά, για να ζωντανέψει στο σινεμά, θέλει καταρχάς, ΠΑΡΑΓΩΓΗ. Η Μιμή Ντενίση το ξέρει. Διότι η παράσταση της, ανύψωσε το έργο της μέσα από μια μοναδική θεατρική παραγωγή. Αν στο θέατρο η παραγωγή χρειαζόταν μια φορά, στο σινεμά ήταν λόγος για να γίνει ταινία.
Ανέλαβαν ο Σαμιώτης, ο Σαμαάν κι η Ντενίση από δίπλα-ούτε λόγος, διότι την έννοια «παραγωγή» τη φέρει εντός της εξού κι οι παραστάσεις της μετράνε, κι άρχισαν να τα βάζουν κάτω.
Από τη ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ξεκινάς ,τους συντελεστές που ανέφερα στον Πρόλογο για να τους στήσουν την Παραγωγή. Να στήσουν τη Σμύρνη. Διότι αυτό το έργο, και στη σημερινή εποχή, στο σινεμα του 2021, έτσι όπως είναι γραμμένο θέλει μεγάλη παραγωγή. Αν ήθελε μικρή, χρειαζόταν ένα διαφορετικού τύπου σενάριο. Τα έργα γίνονται με προδιαγραφές. Κάθε Εργο έχει την προδιαγραφή του. Ανάλογα με τον προυπολογισμό που έχεις στη διάθεση σου, γράφεις και το σενάριο ώστε να κάνεις και την ανάλογη σκηνοθεσία.
Εδώ λοιπόν με επικεφαλής οι Παραγωγοί τον Σκηνογραφικό Υπεύθυνο Ηλία Λεδάκη και τους συνεργάτες του Σαμιώτη και Παπαδόπουλο, έστησαν ένα ΣΚΗΝΙΚΟ, αυτό που λέμε πειραιώτικα..Oscar Qualification. Εντελώς οσκαρικών προδιαγραφών. Καταρχάς το quais, η Προκυμαία της Σμ’υρνης…Στα «κοντινά της, στα στενά της, στα γενικά της, στο φινάλε που καίγεται , σε συνδυασμό σκηνογραφίας κι οπτικών εφφέ…Αλλά κι οι εσωτερικοί χώροι. Ο διάκοσμος..Του κάθε σπιτιού..Του κάθε χωρου του…Ναι ,είναι μια Σκηνογραφαική Εργασία που τιμά τον ΕΛΛΗΝΙΚΟ Κινηματογράφο διότι σέβεται τον Κινηματογράφο ως έννοια, ως Τέχνη.
Αυτό το σκηνικό ήρθε να το φωτισει ένας διευθυντής φωτογραφίας που εδώ επίσης το Οσκαρ …αχ Ελλάαδα μου, γιατί; Τι έχει κάνει ο ‘άνθρωπος!!Ο ΣΙΜΟΣ ΣΑΡΚΕΤΖΗΣ. Σε πλάνα, κάμερα, κίνηση, φωτισμούς, γωνίες, και τι δεν έχει αποδώσει, πόσα του οφείλει η Σκηνοθεσία.
Θα μπω στους ηθοποιούς, θα ξεκινήσω από τη Μιμή Ντενίση, της οποίας η κινηματογραφικότητα ήταν ατόφια, η ωριμότητα της έτσι κι αλλιώς, η grande εμφάνιση, που είναι σύγχρονη και μοντέρνα σε αντίληψη κι όχι επιτηδευμένη διότι παίζει μια αρχόντισσα της Σμύρνης και πρέπει να κυκλοφορεί και να στήνεται στο φακό .όπως ακριβώς είδαμε, και δεν υπάρχει τίποτε μα τίποτε επιτηδευμένο σε αυτή την grande εμφάνιση, αντιθέτως υπάρχει και δραματικότητα όταν οι καιροί το απαιτούν, υπάρχει και κουρέλιασμα , υπάρχει και ημίφως, υπάρχουν πολλά και τα αποδίδει όλα. Ως προς την Μιμή Ντενίση, υπάρχει μια ηθελημένη και κατασκευασμένη παρεξήγηση, που δουλεύτηκε από κάποιους κύκλους αλλά ουδέποτε επηρέασε ή άγγιξε το κοινό, το οποίο όλο αυτό το προσπέρασε. Σχετικά με το τι είδους ηθοποιός είναι. Την απάντηση και κυρίως την ΕΞΗΓΗΣΗ την είχε δώσει ο αείμνηστος ΑΝΔΡΕΑΣ ΒΟΥΤΣΙΝΑΣ: «ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΡΙΑ!!!». Κι ως πρωταγωνίστρια κρίνεται διότι δεν είναι ούτε ρολίστα ούτε καρατερίστα. Απλά, βλέποντας τη στην «Σμύρνη» , και στην καλή φάση της προσωπικής της ωριμότητας, σκέφτομαι ότι θα μπορούσε να είχε ασχοληθεί περισσότερο με τον κινηματογράφο , νωρίτερα..
Προχωρώ. ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΑΚΟΥΡΗΣ .Ωραίος ηθοποιός με το Χρόνο για Σύμμαχο. Ωραίος ο Δημητρός του, ο σύζυγος Μπαλτατζής, ο «Βενιζελικός». ΚΡΑΤΕΡΟΣ ΚΑΤΣΟΥΛΗΣ. Του δόθηκε ρόλος. Εξοχος. Ως αδελφός του προηγούμενου, ιδεολογικά αντίθετος, όχι τόσο βασιλικός όσο περισσότερο Μικρασιάτης παρά Ελληνας…Δραματικά πρόσωπα κι οι δύο αδελφοί. Του Κατσούλη έχει ένα ενδιαφέρον παραπάνω ως χαρακτήρας επειδή έχει και το στοιχείο το ύποπτο ενώ ο Δημητρός του Κακούρη είναι γενικά συμπαθής που ανεβαίνει με τις ωραίες δραματικές κορυφώσεις, με τα ανθρώπινα στοιχεία, με τον πλήρη χαρακτήρα ενός Σμυρνιού 100 ο/ο Ελληνα.
Στην ΤΑΜΙΛΑ ΚΟΥΛΙΕΒΑ επιφυλάσσονται ωραιότατα κοντινά, για να προβάλουν την δραματικότητα της Αρμένισσας, με πολύ υποβλητικούς φωτισμούς να την περιβάλουν, υπέροχα τα δυο κορίτσια, η ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΕΡΟΝΙΚΟΛΟΥ ως δουλικό στα εκφραστικά περάσματα της, κι η ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΝΤΟΥΣΗ με αποθέωση τις τελευταίες σεκάνς με το Νυφικό στη νύχτα της Καταστροφής και την αποθέωση στη σκηνή -δώρο με το νυφικό στην προκυμαία.. Η ΝΤΙΝΑ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ είναι η καλύτερη για την περίσταση, δεν χρειάζονται επεξηγηματικα λόγια…Στους Βρετανούς , η ΣΟΥΖΑΝ ΧΑΜΣΑΪΡ-τι ωραίο ρόλος. Η Λαίδη Γουίτολ..Τι ξεκινημα, το κτίσιμο, τι συγκινητική μεταστροφή.. Η σκηνή της στο καράβι, φέρνει δάκρυα..Ο ΜΠΟΥΡΑΚ ΧΑΚΙ, ο Τούρκος, είναι απίστευτα κινηματογραφικός, ο ρόλος του, όμως, στη κινηματογραφική απόδοση κατέβηκε κλίμακα από εκείνη που είχε στο θέατρο…Κι έτσι φάνηκε πιο πολύ το εθνικιστικό του κομμάτι και λιγότερο το ερωτικό προς την ηρωίδα..Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ήταν συμπαθής φιγούρα, τίποτε περισσότερο…Είχε όμως τη συγκινητική σκηνή του φινάλε… Κι ο ΘΟΔΩΡΗΣ ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ ως Χρυσόστομος της Σμύρνης έδειξε τι θεατρική παιδεία κουβαλάει. Σε ένα ρόλο που δεν υπήρχε στο θεατρικό, όπως δεν υπήρχαν κι άλλοι. Θα ήθελα να επισημάνω τον ΧΡΗΣΤΟ ΣΤΕΡΓΙΟΓΛΟΥ, ως παρουσία, ως Στεργιάδη…
Από τυς ηθοποιούς κι αφού ειπα για τα σκηνικά είναι λογικό να περάσω και στην ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΌΓΟ, την ΦΩΤΕΙΝΗ ΔΗΜΟΥ όπου κι εδώ τα Οσκαρικά δίνουν και παίρνουν , τόσο στα σύνολα όσο και στους επιμέρους χαρακτήρες και στα κοστούμια της πρωταγωνίστριας και σε όλη την αναδημιουργία της εποχής. Τα ίδια και για την μακιγιέζ , τη ΔΗΜΗΤΡΑ ΓΙΑΤΡΑΚΟΥ. Φοβερή, κοπιαστική δουλειά και συνάμα διακριτική.
Τον ΓΡΗΓΟΡΗ ΚΑΡΑΝΤΙΝΆΚΗ, τον Σκηνοθέτη, τον άφησα τελευταίο (μαζί με δυο ακόμα, που τους κράτησα για το κομμάτι «Σκηνοθεσία»). Τον κράτησα τελευταίο επειδή η αποθέωση του είναι στα τελευταία 40 λεπτά, εκεί του έβγαλα το καπέλο. Ως εκείνη την ώρα έχουμε δει μια καλή διαχείριση από μεριάς σκηνοθεσίας, της παραγωγής, των συντελεστών και των στοιχείων. Εχει βγάλει ατμόσφαιρα, όλα ωραία και καλά. Αλλά μέχρι εκεί. Από τη σκηνή που έρχεται ο γιός στο μελαγχολικά φωτισμένο εξοχικό του Αυγούστου κι ανακοινώνει πως «Το Μέτωπο έσπασε»…εκεί ο Καραντινάκης παίρνει φωτιά. Σκηνοθετική. Κι αυτό που συμβαίνει στο 40λεπτο περίπου που ακολουθεί είναι να μη χάσεις ούτε καρέ… Η σταδιακή κλιμάκωση της Μικρασιατικής Καταστροφής, της Καταστροφής της Σμύρνης. Και ξέρετε πάνω σε ποιο πρότυπο έχει γίνει κι είναι ολοφάνερο και το λέω μετα λόγου γνώσεως; Στον «ΤΙΤΑΝΙΚΟ». Από εκεί έχει διδαχτεί. Κι αποθεώνει και το ΕΡΓΟ ΜΝΗΜΗΣ όπως έργο Μνήμης ηταν κι ο «Τιτανικός» κι ηταν και δομημένος σχετικά. Ναι, με μικρότερο προϋπολογισμό, πάνω στον «Τιτανικό» έφτιαξε έναν ελληνικό ¨Τιτανικό» κι ας αφήσουμε τους σουσουδισμούς και τις χαμηλές αυτοεκτιμήσεις. Εδώ έρχεται ο σκηνοθέτης κι αναδεικνύει τους πάντες, πάνω σε ένα σενάριο τρομερα ντεκουπαρισμένο, όπου και τι δεν περιλαμβάνει, εδώ έρχεται ο μοντέρ, ο ΛΑΜΠΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ και γίνεται δεξί χέρι αυτής της Σκηνοθεσίας, όπου το μοντάζ έχει κάνει θαύματα και πριν, τόσο στο ρυθμό τον γενικό όσο και πάνω στη Μιμή Ντενίση που την έχει φροντίσει θαυμάσια…Και στο 40λεπτο της Καταστροφής δίνει ρέστα ο Χαραλαμπίδης κι όπως διάβασα στους τίτλους φινάλε, συνεργάζεται κι η ΛΥΔΙΑ ΑΝΤΩΝΟΒΑ, αυτή που μας εκπλήσσει τα βράδια στις «Αγριες Μελισσες».
Την τελική πινελιά τη βάζει η μουσική ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΤΣΙΓΙΑΝΝΗΣ στο πως ντύνει κινηματογραφικά, πως συνοδεύει αυτή την ατέλειωτη εμπειρία τη 40λεπτη περίπου.. Και το τραγούδι με την ΑΛΚΗΣΤΙ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ, που στην παρασταση ήταν δωρο μόνο στην πρεμιέρα, τωρα η ταινία το αποτυπώνει..
Αυτό το 40λεπτο είναι από τις μεγάλες στιγμές του ελληνικού κινηματογράφου. Πως ηταν εκείνο το ξεσπίτωμα του Βασίλη Γεωργιάδη στα «Κόκκινα Φανάρια»; Κάτι ανάλογο, πολύ μεγάλο σε μέγεθος είναι κι αυτό εδώ, είναι λογος να δει το φιλμ κάποιος
Ε, δεν θα αφήσουμε απέξω τον ΝΙΚΟ ΜΠΟΥΓΙΟΥΚΟ που υπέγραψε το Ηχο.. Πως θα ΄ταν αυτό το μαγευτικό 40λεπτο χωρίς αυτό τον Ηχο!!!